Murtaza (Orhan Kemal)
-
tarla__kusu93
- Süper Yetkili
- Mesajlar: 2167
- Kayıt: 30 May 2008 [ 21:22 ]
Murtaza (Orhan Kemal)
Murtaza ise aidiyetle sıradışılığın ya da gerçekle düşün arasında sıkışmışlığın zorunu getiriyor önümüze.
Murtaza, “Yunanistan’ın Alasonya kasabasından (...), 1925’lerden sonraki mübadelede annesi, erkek kardeşiyle Türkiye’ye göç et(miştir). [Çukurova’ya.] Yirmisinde(dir).” (Tekin Yayınları, on beşinci basım, 2003, –yazıyı boğmamak için sayfa numarası vermeyeceğim.)
Bir yuvarlamayla 1905 doğumlu olduğu hesaplanabilir Murtaza’nın. Ne var ki romanın bir başka yerinde üç yüz on beşlilerle askere gittiğine değinilir. Buna göre Murtaza, 1899’lu gibi durur bir çalım.
Pek öyle uzun boylu değilse de kalın, tıkız, sıkı biri olduğu düşünülebilir onun. Hatta oldukça iri gövdelidir. Sonra güçlü kuvvetlidir. Kırk beş numara postalı, iri burnu, kalın kıllı kolları, kalın kemikli, kocaman elleri olan biri.
Türkiye’ye girişinde yalnızlığı seçmiştir. Hayattaki tek varlığı olarak annesiyle kardeşi onu engellemeye çalışırken o, küçük bir hileye karşılık kendisine desteyle para gösterenlerin yanını değil doğruculuğu seçmiştir. Yüzünü bile görmediği, düşlerinde yaşattığı, Balkan Savaşında şehit düşen dayı (Kolağası Hasan Bey) figürüdür ona bu gücü veren, yalnızlığının hem tetikçisi, hem besleyicisi.
Murtaza’nın çok farklı yapıda biri olduğu, delikanlılık yıllarından bu yana ortadadır sanki. Yazarın aktardığı veriler, Murtaza’nın kişiliğinin, daha delikanlılık yıllarında pekiştiğini gösteriyor bize. “İskân dairesi mamurları”na göre Murtaza, onca alaysamaya, aşağılamaya karşın, işletilir yine de! “Yüreği, şehit Kolağası Hasan Bey’le birlikte vatan, millet, memleket için çarpan, çan sesinden kurtarılıp Ezanı Muhammediye’ye kavuşturulmayı dünya nimetlerinden üstün tutan (.) sapına kadar doğrucu vatandaş”tır kendine “sinema” (eğlence) arayan insanlar için o!
Ailesinin bakışıyla oysa, “doğruculuk yüzünden aileyi ne hale getirmişti(r) budala!” Murtaza, “başta kardeşi, herkese küs(er).” Ötesinde şöyle düşünür: “Ölsün anam isterse on sefer! Namerdim dönersem Hasan Bey dayımın yolundan. Kırılsın sapı kaşığın!” Sonradan durumunu düzelten kardeşinin yardım önerisini bile reddeder.
Dayısı tam bir idoldür Murtaza için. “Kumandar”a benzetilmesinden hoşlanışının altında dayısına yaklaşmışlık duygusu kendini sezdirir iyiden iyiye.
Annesiyle ilgili böyle düşünen, çocuğu için farklı düşünecek değil ya: “Vazife bir sırasında görmeyecek gözün evladını bile.” “Haçan her Türk bakmalıdır düşmanlara çelik yıldırım, kurşun bilek, taş yürek. Ve vazife bir sırasında sakınmamalıdır gözünü budaktan, dememelidir evladım, ciğerparem. Demedim hiçbir zaman, vazife bir sırasında evladım, ciğerparem.” Nitekim romanın ilerleyen bölümlerinde kızı Firdevs’in iş başında uyuyakalışı, oğlu küçük Hasan’ın ekmek hırsızlığı yapışı karşısındaki tutumu, bunu apaçık kanıtlar!
Bir dostun aracılığıyla aç kalmanın sınırından döner, bekçi olur. Roman zamanı da Murtaza’nın bekçiliğiyle başlar zaten. Üç bölümde yapılandırılmış romanın ilk bölümünde Murtaza’yı mahallenin bekçisi olarak görürüz. İkinci bölümde fabrikada kontrolör yardımcısıdır kahramanımız. Evi, bekçilik yaptığı mahallededir, kızlarından ikisi (Firdevs, Cemile) kontrolörlüğe getirildiği fabrikada çalışır. Roman içine serpiştirilen bütün düğümler, son bölümde mısır tanesi gibi arka arkaya patlar!
Murtaza’ya göre bekçilik, çok önemli görevdir. Şöyle düşünür:
“Koskoca Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti onu buraya sarhoşlardan korksun, hırsızlardan avanta alsın, gece yarılarından sonra da tam siper horlasın diye bekçi tayin etmemişti.” “Yukarıda Allah, Ankara’da Devlet hem de Hükümet, burda da Murtaza’ydı. (...) Görmüştü kurs, almıştı çok sıkı terbiye amirlerinden. Sonra sakınmazdı gözünü vazife bir sırasında budaktan bile!”
Bu nedenle sıradan vatandaşlara kan kusturur ya, amirlerinin önünde esas duruşta bekler sürekli. Sonra, “gözleri taa karşı bir noktada, göğsü dışarda, karnı içerde, kaz adımlarıyla yürür” sürekli.
Oysa nasıl da yoksuldur Murtaza. Karısı, altı çocuğuyla sekiz nüfuslu aile zorlukla kalkar yaşam savaşının altından. Ekmek bile veresiye alınır bakkaldan. Karısıyla kızlarından ikisi fabrikada çalışır zaten. Bunların arasına büyük oğlu Hasan da katılacaktır. Sonradan aile, büyük kız Emine evlendikten sonra, onun aydan aya gönderdiği parayla denkleştirir geçimini. Murtaza da ayırdındadır bu yalın gerçekliğin: “Bilirim her şeyleri... Çeker benim de içim tereyağı, kaymak, bal... Lakin görürüm camekânlarında bakkalların, geçerim, yetmez almaya gücüm, ederim kahır kendi kendime, küserim.”
Onun yalnızlığının asıl nedeni, kendini ötekilerden farklı görmesinde yatıyor kuşkusuz. Yalnız kendisi gibi bekçi olanlara karşı değil, üstleri dışında herkese küçümseyerek bakar, çünkü hepsinden de ayrı, hatta üstün olduğunu düşünür. Akranlarına, sıradan yurttaşlara, amirleriymiş gibi bakar, öyle davranır..
Hep düşler içinde bir Murtaza’dır bu! Yalnızlığını dengelemede değil bir tek, bunu temellendirmede sırtını verdiği güç de budur; yaşadığı gerçekliği, dış yaşamda olup bitenleri isteği yönünde yeniden kurgulamak! Bu kurgulamada sırtı sıvazlanan adamdır Murtaza. Ödüller alır, sürekli minnet duyulur kendisine, teşekkür edilir. Bu nedenle “sanki görünmez pompalarla şiş(er), giysisine sığmaz ol(ur).”
Murtaza kararlı, ötesinde başına buyruk, bildiğini okuyan, bu yanıyla korkusuz, sert biridir. Canını sıkan herhangi bir nedenden ötürü her an öfkeye kapılabilir, ama övgüden de delicesine hoşlanır. Bu yanıyla kendini beğenmişin de tekidir. Ötesinde kuru kuruya şan, şeref düşkünlüğü sergiler.
Çelişik gibi görünmekle birlikte zenginlerin karşısında sürekli boynunu büker. Zenginler, “çalışmış, kazanmış, (.) köşk ve apartmanlara alınlarının teriyle sahip olmuşlardı(r). Cenâbı Allah her çalışana verir” çünkü. Aldığı maaş da bir lütuftur sanki; “Pisleyemem yediğim çanağa,” diye düşünür. Zenginlerden yana gözükür, yoksullaraysa göz açtırmaz bir türlü. Çok sonra oğlu büyük Hasan, “emekçi düşmanı, mal sahibi yardakçısı” olarak görecektir zaten babasını.
Hemen her işe karışır, mahalledeki sokak kedilerini bile kovalar. “Hisli” konuşmaktan hoşlanır. Hele kalabalık önünde böyle fırsatlar geçtiğinde eline, kaçırmaz bunu.
Zenginler bütün bu davranışlarından ötürü sever görünür Murtaza’yı, güven duyarlar ona. Kaldı ki kişiliğiyle güven duyulacak biridir de o aynı zamanda. Kimsenin satın alamayacağı, rüşvet vererek iş yaptıramayacağı...
Oysa içten bakıldığında zenginler de, yoksullar da sevmez onu. Kendilerinin dışında biridir, bir uzaylıdır adeta Murtaza. Tümü de alay eder onunla. Hiç kimsenin yürekten benimsediği biri değildir, herkes bir yanıyla şikâyetçidir ondan. Yüzüne kimseler karşı çıkmaz, ama herkes arkasından kuyusunu kazar. Bu açıdan bakıldığında Murtaza, halkın alçaklığının bir gösterenine dönüşür adeta. İnsanların alçaklıklarını, ikiyüzlülüklerini, yalancılıklarını, erdemsizliklerini açığa çıkarır kolayca. Elbette istenmeyen adam olacaktır böyle biri!
Orhan Kemal, Murtaza’yı, gerek fiziğiyle gerekse düşünce yapısı, ruh dünyası yönüyle bir tanrı romancı olarak da ele almaktan, Murtaza’yı doğrudan romancı olarak anlatıp portresini çizmekten çekinmiyor. Ancak yazar, bunu yaparken Murtaza’yı okurla baş başa bırakmayı da savsaklamıyor. Ne ki biz onu, yazarın anlattıklarından değil, nesnel dünyayla ilişkilenişinden tanıyoruz yine de. Bu ipuçlarından kalkarak çizgilerini netleştiriyoruz. Amirlerine, zenginlere, yoksullara, kılıksızlara, meslektaşlarına, çocuklarına, annesine, karısına daha kimlere kimlere nasıl davranıyor, ne gibi tutumlar sergiliyor, an an tanıyarak yeniden kuruyoruz onu.
Demek ki biz, Murtaza adlı bu roman kahramanını, Orhan Kemal’in düz anlatımla aktardıklarından değil, yapıp etmelerini, tutum, davranış, kılgılarını izleyerek, bunlarla ilgili ayrıntılardan yola çıkarak kendi us dünyamızda yeniden biçimlendirmeye girişiyoruz.
Sözgelimi karısını, kendisine benzeyen, Türkiye’ye geldiğinde malı mülkü reddederek “doğrucu” davranan, kibirli birinin kızı olduğu için seçmiştir. Ne var ki, umduğu gibi çıkmamıştır karısı, “hiçbir zaman Murtaza’ya layık bir kadın” değildir çünkü o. Şöyle der onun için: “Olamayacaksın, Mürteza’ya layık evsafta kari!” Romanın sonunda ise şöyle söyleyecektir: “Olamadın istediğim evsafta bir tarla (.), çürüttün tohumumi.”
Bütün bunların dışında ahlaksal (etik) temelde önemli bir katalizör görevi de üstlendiği sezilir Murtaza’nın. Bu çerçevede görev, yurtseverlik, doğruluk, erdem vb açısından bir denek taşıdır o ya da turnusol. Bir ahlaksallık sorgulamasının yargıcı olarak alınabilir bu yanıyla Murtaza. “Herhangi bir vatandaş doğar anasından vazife için, ölür vazife uğruna!” der. Ardını getirir sözünün:
“Kavede, yemek yerken, sokakta, yapar iken hâşâ huzurdan çişini apteshanede. Her yerde, her zaman vazife. Kapıp koyuvermeyeceksin kendini. Demeyeceksin geçeyim dalga. Her an vazife bir sırasında sayacaksın kendini. Kulakların bekleyecek seferberlik davullarını. Ne zaman duyacaksın başlar çalmaya davullar, coşacaksın, geleceksin cûş-ü hurûşa, sığmayacaksın sen sana!”
Romanın trajikomik boyutunu belirleyen yanı bu ele alış biçiminden kaynaklanıyor bana göre. Gerçekten de roman okunurken, okurun bir yandan gülmesi, bir yandan ağlaması Murtaza’nın yansıttığı çelişik kişilikten kaynaklanır. Gülünçlü, üstelik oldukça gülünçlü bölümcelerle karşılaşılsa da bunların acıyla, ağlamalarla karşılanmaması olanaksızdır.
Yalnızlığın zorundan güç alarak sonuna dek dayanırken davranışları yer yer bizi ayağa kaldırır evet, ama yer yer de bu ölçüde bir namusluluk karşısında utanırız elimizde olmadan. Çünkü okur olarak hiçbirimizin bu oranda namuslu kalabilmesi, hadi olanaksızdır demiyeyim ama çok güçtür doğrusu.
Burada Murtaza’yı bir Don Kişot gibi alabilmek de olanaklı görünüyor bana. Ötesinde Orhan Kemal’in yaratım sürecinde, Don Kişot’u dikkate aldığı da öne sürülebilir hatta. Gerçekten de emniyet müdürüyle fabrika fen müdürünün arasındaki konuşma bunu ele vermeye yetiyor bence. Örneğin Murtaza’yı görüp tanıdıktan sonra fen müdürünün usundan Don Kişot geçer. Nitekim emniyet müdürü, Murtaza için, “Don Kişot’a benziyor.” “Herif bekçi değil, Türkiye Cumhuriyeti’ni toptan disipline sokmaya memur biri nerdeyse, bir diktatör,” demekten kendini alamaz.
Çok sonra fabrika umum müdürünün, “Bu adam Don Kişot desenize,” sözüne şu yanıtı getirecektir fen müdürü: “Don Kişot’ların kökleri hiçbir devirde kurumadı ki devrimizde kurusun. Her memleketin kendine göre Don Kişot’ları var, olacak.” Hiç kuşku yok ki, tersine bir Don Kişot’tur bu!
Öyleyse davranışlarıyla, düşünce yapısıyla, sıkı düzen adına insanlara uyguladığı baskı nedeniyle tam bir faşist kimlik yansıttığı düşünülebilir onun, ne ki bu kimliğin yalnızca görev ahlakının gereği olarak ortaya çıktığını unutmamak gerekiyor!
Çünkü bir yanıyla çok saf, çocuksu, söylenenlere hemen inanıveren biri Murtaza. Gerçekten de Murtaza, Orhan Kemal’in toplumsal dokuya ustalıkla yerleştirdiği trajikomik bir kahraman olarak alınabilir kolayca.
Murtaza romanı, dünya edebiyatının, insanın köpekleşmesine yönelik belki de en dramatik, bir açıdan en trajikomik öykülerinden biri bana göre. Bu yanıyla Murtaza, adı, kahramanına özgülenmiş romanlarımız arasında, Türk yazınının en seçkin örneklerinden biri olmayı önümüzdeki bütün zamanlarda sürdürecek görünüyor.
Dünya yazını da, bu romana hak ettiği yeri verecektir elbet bir gün. Yeter ki, Türk çevirmenler, bilincine varabilsin bunun! Baksanıza Don Kişot da, Murtaza da aramızda yaşamayı sürdürüyor hâlâ! Dünya Don Kişotlarıyla, Murtazalarıyla dönüyor çünkü. Bunları görüp yazabildikleri için de Cervantesler, Orhan Kemaller büyüyor, büyüyor...
İlk planda, kaba çizgilerle tanımlamaya çalıştığım Murtaza'yı roman içinden sahneye çıkarırken, yukarıda belirttiğim bu belirgin çizgileri ile Murtaza'yı ön plana almayı, yani oyunumu romandan ayrı, soyutlamaya karar vermiştim. Daha önceki çalışmalarım, oyun olarak bir, beş değil, daha da çoktur. Hepsinde de romandaki çeşitli tipleri Murtaza'yla birlikte, Murtaza'nın çevresinde, bütün detaylarıyla oyuna sokma çabasındaydım. Bu şimdi göreceğiniz soyutlanmış biçime varırken, değerli tiyatro adamı, dostum Ulvi Uraz'la sıkı bir çalışma birliği kurduk. Karşılıklı uzun tartışmalardan sonra "Bekçi Murtaza" oyunu alabildiğine soyutlanmış bir kişilik kazanarak karşınıza çıkıyor.
Murtaza'yı bu biçimde sunmayı en elverişli bulduk.
Romanımın önsözünde de belirttiğim gibi, yavrusu kuzguna şahin görünürmüş. Takdir sizlerin. (Orhan Kemal, 1969).
Dışardan bakınca insanı güldüren bir tiptir Bekçi Murtaza. Tutkuları onu bir an bile rahat bırakmaz. Sürekli bir kavganın içindedir. Çevresindeki insanlarla, bazı bazı bütün insanlarla ailesiyle, yakınlarıyla, hatta kendisiyle bile boyuna çekişir; kavga eder; inandığı doğrulan kabul ettirmeye ve hemen uygulatmaya savaşır. Çevresiyle bu yüzden zıt düştüğünü görmez mi? Görür, ama aldırmaz. Dediklerinin yüzde yüz doğru olduğuna öylesine inanmıştır ki, ölüm gelse onu yolundan alıkoyamaz. Bütün dünyaya savaş ilân etmiş bir Don Kişot'tur o.
Bu kişiliğiyle Murtaza alkışlanmaya değer, yüce biri gibi görünür. Günümüzde az rastlanır türden bir idealisttir. Özveriyle çarpışır; karşılığında hiçbir şey beklemez. Daha doğrusu "âmirleri"nin bir iki tatlı sözüyle dünyaları kazanmış kadar duygulanır; mutlu olur. Ama Murtaza'nın kişiliğinde öyle bir nokta vardır ki, onun gerçekten bir kahraman, çağdaş bir kavgacı olmasını önler, önce Murtaza bütün gerçeklere gözünü yummaktadır. Toplumun, toplumda geçerli olan düzenin yanında yer alanların ona empoze ettiği kalıpları kör değneğini beller gibi bellemiştir bir kez. İnsanları en kaba çizgilerle iki ana bölüme ayırmıştır: Zenginlerle yoksullar.. Bütün zenginler, okumuşlar, kravatlılar iyi, çalışkan, Tanrı'nın sevgili kulları, dolayısıyla da onun "âmirleri"dir. Murtaza kendini onlara adamıştır.
Burada içinden çıktığı toplum katını küçümseyip kendi çevresinin kişilerini horlayan yığınla insanın Murtaza'da somutlaşmasını izleriz. Murtaza kendinin de yoksul olmasına aldırmaz görünür. O öteki yoksullar gibi değildir çünkü. Onlar gibi olmadığına inanmak zorundadır. Onun için de elbise, kahramanlık, soylu atalar gibi yoksulluğunu unutturacak değer yargılarının arkasına sığınır.
Romandaki Murtaza, sonuna kadar uyuyacaktır. Hayallerinin ardarda yıkıldığını görür; acılar içinde kıvranır, trajik bunalımlar yaşar; suçu gene de kendi dışındakilerde arar. Orhan Kemal İle Ulvi Uraz'ın sıkı işbirliği sonunda ortaya çıkan Murtaza ise birdenbire gerçeği görür. Silkinir. Ömrü boyunca uyuduğunun bir anda farkına varır. Oyun da burada sona erer. Bundan sonra Murtaza ne yapar bilinmez. Büsbütün yıkılır mı? Yoksa o inatçı, o dik kişiliğiyle bu kez doğru bir kavgaya mı başlar?... Ama bir umut kapısı açılmıştır hiç olmazsa.
Eser romandan oyun haline geçerken fazlalıklarından arınmış, daha yalın, daha vurucu bir nitelik kazanmış. Sahneye koyuşta da aynı yakınlığı görüyoruz. Ne var ki seyirci böyle yalın, böyle düz bir gösteriyi, alışkanlıklarından kurtulup beğenir mi, sorusu ortaya çıkıyor. Oysa bu olumlu ve başarılı oyunlaştırma, sahnede de gösteri zenginliğiyle tamamlansaydı, geniş bir seyirci kitlesi üzerinde çok daha etkili olurdu. (S. Günay Akarsu / Milliyet, 16.10.1969).
Murtaza'ya gelince, ilk kez bundan on yedi yıl önce yayımlanan bu roman, gerçi yazarın en iyi yapıtlarından biri sayılamaz, ama romanın ekseni olan Bekçi Murtaza, usumuzun kolayca inandığı, sevdiği, aşırı davranışlarını hoşgörüyle karşıladığı, fakat asla gülünçleştirmediği bir tiptir. Sahnedeki Murtaza ise, kâğıttaki Murtaza'nın çok kaba bir karikatürü olup çıkıvermiş. Bunda, sahneye koyucu - yorumcu - başoyuncu Ulvi Uraz'ın da tutumu var ya, asıl Orhan Kemal'in kendisi sapmış bence ilk portreden; Murtaza'sını bir ruh hastası, üstelik bir işveren kölesi haline sokuvermiş. Bunun dışında, iyi romancıların iyi oyun yazarı olamadıkları konusundaki genel kuralın, Orhan Kemal'i de kapsadığını görüyoruz. Çünkü romanda geçmiş şeyleri birisi anlatır bize, ama tiyatroda anlatıcı aradan çekilir, şimdi geçeni biz görürüz, biz duyarız, biz değerlendiririz. Yapıtın en zayıf yanı da burası zaten. Birinci Perde boyunca süren Ulvi Uraz'ın bıktırıcı monologu, romancının ağzından Bekçi Murtaza'yı betimliyor, betimlemekle de kalmıyor, giderek iyiden iyiye öyküleştiriyor.
Murtaza, “Yunanistan’ın Alasonya kasabasından (...), 1925’lerden sonraki mübadelede annesi, erkek kardeşiyle Türkiye’ye göç et(miştir). [Çukurova’ya.] Yirmisinde(dir).” (Tekin Yayınları, on beşinci basım, 2003, –yazıyı boğmamak için sayfa numarası vermeyeceğim.)
Bir yuvarlamayla 1905 doğumlu olduğu hesaplanabilir Murtaza’nın. Ne var ki romanın bir başka yerinde üç yüz on beşlilerle askere gittiğine değinilir. Buna göre Murtaza, 1899’lu gibi durur bir çalım.
Pek öyle uzun boylu değilse de kalın, tıkız, sıkı biri olduğu düşünülebilir onun. Hatta oldukça iri gövdelidir. Sonra güçlü kuvvetlidir. Kırk beş numara postalı, iri burnu, kalın kıllı kolları, kalın kemikli, kocaman elleri olan biri.
Türkiye’ye girişinde yalnızlığı seçmiştir. Hayattaki tek varlığı olarak annesiyle kardeşi onu engellemeye çalışırken o, küçük bir hileye karşılık kendisine desteyle para gösterenlerin yanını değil doğruculuğu seçmiştir. Yüzünü bile görmediği, düşlerinde yaşattığı, Balkan Savaşında şehit düşen dayı (Kolağası Hasan Bey) figürüdür ona bu gücü veren, yalnızlığının hem tetikçisi, hem besleyicisi.
Murtaza’nın çok farklı yapıda biri olduğu, delikanlılık yıllarından bu yana ortadadır sanki. Yazarın aktardığı veriler, Murtaza’nın kişiliğinin, daha delikanlılık yıllarında pekiştiğini gösteriyor bize. “İskân dairesi mamurları”na göre Murtaza, onca alaysamaya, aşağılamaya karşın, işletilir yine de! “Yüreği, şehit Kolağası Hasan Bey’le birlikte vatan, millet, memleket için çarpan, çan sesinden kurtarılıp Ezanı Muhammediye’ye kavuşturulmayı dünya nimetlerinden üstün tutan (.) sapına kadar doğrucu vatandaş”tır kendine “sinema” (eğlence) arayan insanlar için o!
Ailesinin bakışıyla oysa, “doğruculuk yüzünden aileyi ne hale getirmişti(r) budala!” Murtaza, “başta kardeşi, herkese küs(er).” Ötesinde şöyle düşünür: “Ölsün anam isterse on sefer! Namerdim dönersem Hasan Bey dayımın yolundan. Kırılsın sapı kaşığın!” Sonradan durumunu düzelten kardeşinin yardım önerisini bile reddeder.
Dayısı tam bir idoldür Murtaza için. “Kumandar”a benzetilmesinden hoşlanışının altında dayısına yaklaşmışlık duygusu kendini sezdirir iyiden iyiye.
Annesiyle ilgili böyle düşünen, çocuğu için farklı düşünecek değil ya: “Vazife bir sırasında görmeyecek gözün evladını bile.” “Haçan her Türk bakmalıdır düşmanlara çelik yıldırım, kurşun bilek, taş yürek. Ve vazife bir sırasında sakınmamalıdır gözünü budaktan, dememelidir evladım, ciğerparem. Demedim hiçbir zaman, vazife bir sırasında evladım, ciğerparem.” Nitekim romanın ilerleyen bölümlerinde kızı Firdevs’in iş başında uyuyakalışı, oğlu küçük Hasan’ın ekmek hırsızlığı yapışı karşısındaki tutumu, bunu apaçık kanıtlar!
Bir dostun aracılığıyla aç kalmanın sınırından döner, bekçi olur. Roman zamanı da Murtaza’nın bekçiliğiyle başlar zaten. Üç bölümde yapılandırılmış romanın ilk bölümünde Murtaza’yı mahallenin bekçisi olarak görürüz. İkinci bölümde fabrikada kontrolör yardımcısıdır kahramanımız. Evi, bekçilik yaptığı mahallededir, kızlarından ikisi (Firdevs, Cemile) kontrolörlüğe getirildiği fabrikada çalışır. Roman içine serpiştirilen bütün düğümler, son bölümde mısır tanesi gibi arka arkaya patlar!
Murtaza’ya göre bekçilik, çok önemli görevdir. Şöyle düşünür:
“Koskoca Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti onu buraya sarhoşlardan korksun, hırsızlardan avanta alsın, gece yarılarından sonra da tam siper horlasın diye bekçi tayin etmemişti.” “Yukarıda Allah, Ankara’da Devlet hem de Hükümet, burda da Murtaza’ydı. (...) Görmüştü kurs, almıştı çok sıkı terbiye amirlerinden. Sonra sakınmazdı gözünü vazife bir sırasında budaktan bile!”
Bu nedenle sıradan vatandaşlara kan kusturur ya, amirlerinin önünde esas duruşta bekler sürekli. Sonra, “gözleri taa karşı bir noktada, göğsü dışarda, karnı içerde, kaz adımlarıyla yürür” sürekli.
Oysa nasıl da yoksuldur Murtaza. Karısı, altı çocuğuyla sekiz nüfuslu aile zorlukla kalkar yaşam savaşının altından. Ekmek bile veresiye alınır bakkaldan. Karısıyla kızlarından ikisi fabrikada çalışır zaten. Bunların arasına büyük oğlu Hasan da katılacaktır. Sonradan aile, büyük kız Emine evlendikten sonra, onun aydan aya gönderdiği parayla denkleştirir geçimini. Murtaza da ayırdındadır bu yalın gerçekliğin: “Bilirim her şeyleri... Çeker benim de içim tereyağı, kaymak, bal... Lakin görürüm camekânlarında bakkalların, geçerim, yetmez almaya gücüm, ederim kahır kendi kendime, küserim.”
Onun yalnızlığının asıl nedeni, kendini ötekilerden farklı görmesinde yatıyor kuşkusuz. Yalnız kendisi gibi bekçi olanlara karşı değil, üstleri dışında herkese küçümseyerek bakar, çünkü hepsinden de ayrı, hatta üstün olduğunu düşünür. Akranlarına, sıradan yurttaşlara, amirleriymiş gibi bakar, öyle davranır..
Hep düşler içinde bir Murtaza’dır bu! Yalnızlığını dengelemede değil bir tek, bunu temellendirmede sırtını verdiği güç de budur; yaşadığı gerçekliği, dış yaşamda olup bitenleri isteği yönünde yeniden kurgulamak! Bu kurgulamada sırtı sıvazlanan adamdır Murtaza. Ödüller alır, sürekli minnet duyulur kendisine, teşekkür edilir. Bu nedenle “sanki görünmez pompalarla şiş(er), giysisine sığmaz ol(ur).”
Murtaza kararlı, ötesinde başına buyruk, bildiğini okuyan, bu yanıyla korkusuz, sert biridir. Canını sıkan herhangi bir nedenden ötürü her an öfkeye kapılabilir, ama övgüden de delicesine hoşlanır. Bu yanıyla kendini beğenmişin de tekidir. Ötesinde kuru kuruya şan, şeref düşkünlüğü sergiler.
Çelişik gibi görünmekle birlikte zenginlerin karşısında sürekli boynunu büker. Zenginler, “çalışmış, kazanmış, (.) köşk ve apartmanlara alınlarının teriyle sahip olmuşlardı(r). Cenâbı Allah her çalışana verir” çünkü. Aldığı maaş da bir lütuftur sanki; “Pisleyemem yediğim çanağa,” diye düşünür. Zenginlerden yana gözükür, yoksullaraysa göz açtırmaz bir türlü. Çok sonra oğlu büyük Hasan, “emekçi düşmanı, mal sahibi yardakçısı” olarak görecektir zaten babasını.
Hemen her işe karışır, mahalledeki sokak kedilerini bile kovalar. “Hisli” konuşmaktan hoşlanır. Hele kalabalık önünde böyle fırsatlar geçtiğinde eline, kaçırmaz bunu.
Zenginler bütün bu davranışlarından ötürü sever görünür Murtaza’yı, güven duyarlar ona. Kaldı ki kişiliğiyle güven duyulacak biridir de o aynı zamanda. Kimsenin satın alamayacağı, rüşvet vererek iş yaptıramayacağı...
Oysa içten bakıldığında zenginler de, yoksullar da sevmez onu. Kendilerinin dışında biridir, bir uzaylıdır adeta Murtaza. Tümü de alay eder onunla. Hiç kimsenin yürekten benimsediği biri değildir, herkes bir yanıyla şikâyetçidir ondan. Yüzüne kimseler karşı çıkmaz, ama herkes arkasından kuyusunu kazar. Bu açıdan bakıldığında Murtaza, halkın alçaklığının bir gösterenine dönüşür adeta. İnsanların alçaklıklarını, ikiyüzlülüklerini, yalancılıklarını, erdemsizliklerini açığa çıkarır kolayca. Elbette istenmeyen adam olacaktır böyle biri!
Orhan Kemal, Murtaza’yı, gerek fiziğiyle gerekse düşünce yapısı, ruh dünyası yönüyle bir tanrı romancı olarak da ele almaktan, Murtaza’yı doğrudan romancı olarak anlatıp portresini çizmekten çekinmiyor. Ancak yazar, bunu yaparken Murtaza’yı okurla baş başa bırakmayı da savsaklamıyor. Ne ki biz onu, yazarın anlattıklarından değil, nesnel dünyayla ilişkilenişinden tanıyoruz yine de. Bu ipuçlarından kalkarak çizgilerini netleştiriyoruz. Amirlerine, zenginlere, yoksullara, kılıksızlara, meslektaşlarına, çocuklarına, annesine, karısına daha kimlere kimlere nasıl davranıyor, ne gibi tutumlar sergiliyor, an an tanıyarak yeniden kuruyoruz onu.
Demek ki biz, Murtaza adlı bu roman kahramanını, Orhan Kemal’in düz anlatımla aktardıklarından değil, yapıp etmelerini, tutum, davranış, kılgılarını izleyerek, bunlarla ilgili ayrıntılardan yola çıkarak kendi us dünyamızda yeniden biçimlendirmeye girişiyoruz.
Sözgelimi karısını, kendisine benzeyen, Türkiye’ye geldiğinde malı mülkü reddederek “doğrucu” davranan, kibirli birinin kızı olduğu için seçmiştir. Ne var ki, umduğu gibi çıkmamıştır karısı, “hiçbir zaman Murtaza’ya layık bir kadın” değildir çünkü o. Şöyle der onun için: “Olamayacaksın, Mürteza’ya layık evsafta kari!” Romanın sonunda ise şöyle söyleyecektir: “Olamadın istediğim evsafta bir tarla (.), çürüttün tohumumi.”
Bütün bunların dışında ahlaksal (etik) temelde önemli bir katalizör görevi de üstlendiği sezilir Murtaza’nın. Bu çerçevede görev, yurtseverlik, doğruluk, erdem vb açısından bir denek taşıdır o ya da turnusol. Bir ahlaksallık sorgulamasının yargıcı olarak alınabilir bu yanıyla Murtaza. “Herhangi bir vatandaş doğar anasından vazife için, ölür vazife uğruna!” der. Ardını getirir sözünün:
“Kavede, yemek yerken, sokakta, yapar iken hâşâ huzurdan çişini apteshanede. Her yerde, her zaman vazife. Kapıp koyuvermeyeceksin kendini. Demeyeceksin geçeyim dalga. Her an vazife bir sırasında sayacaksın kendini. Kulakların bekleyecek seferberlik davullarını. Ne zaman duyacaksın başlar çalmaya davullar, coşacaksın, geleceksin cûş-ü hurûşa, sığmayacaksın sen sana!”
Romanın trajikomik boyutunu belirleyen yanı bu ele alış biçiminden kaynaklanıyor bana göre. Gerçekten de roman okunurken, okurun bir yandan gülmesi, bir yandan ağlaması Murtaza’nın yansıttığı çelişik kişilikten kaynaklanır. Gülünçlü, üstelik oldukça gülünçlü bölümcelerle karşılaşılsa da bunların acıyla, ağlamalarla karşılanmaması olanaksızdır.
Yalnızlığın zorundan güç alarak sonuna dek dayanırken davranışları yer yer bizi ayağa kaldırır evet, ama yer yer de bu ölçüde bir namusluluk karşısında utanırız elimizde olmadan. Çünkü okur olarak hiçbirimizin bu oranda namuslu kalabilmesi, hadi olanaksızdır demiyeyim ama çok güçtür doğrusu.
Burada Murtaza’yı bir Don Kişot gibi alabilmek de olanaklı görünüyor bana. Ötesinde Orhan Kemal’in yaratım sürecinde, Don Kişot’u dikkate aldığı da öne sürülebilir hatta. Gerçekten de emniyet müdürüyle fabrika fen müdürünün arasındaki konuşma bunu ele vermeye yetiyor bence. Örneğin Murtaza’yı görüp tanıdıktan sonra fen müdürünün usundan Don Kişot geçer. Nitekim emniyet müdürü, Murtaza için, “Don Kişot’a benziyor.” “Herif bekçi değil, Türkiye Cumhuriyeti’ni toptan disipline sokmaya memur biri nerdeyse, bir diktatör,” demekten kendini alamaz.
Çok sonra fabrika umum müdürünün, “Bu adam Don Kişot desenize,” sözüne şu yanıtı getirecektir fen müdürü: “Don Kişot’ların kökleri hiçbir devirde kurumadı ki devrimizde kurusun. Her memleketin kendine göre Don Kişot’ları var, olacak.” Hiç kuşku yok ki, tersine bir Don Kişot’tur bu!
Öyleyse davranışlarıyla, düşünce yapısıyla, sıkı düzen adına insanlara uyguladığı baskı nedeniyle tam bir faşist kimlik yansıttığı düşünülebilir onun, ne ki bu kimliğin yalnızca görev ahlakının gereği olarak ortaya çıktığını unutmamak gerekiyor!
Çünkü bir yanıyla çok saf, çocuksu, söylenenlere hemen inanıveren biri Murtaza. Gerçekten de Murtaza, Orhan Kemal’in toplumsal dokuya ustalıkla yerleştirdiği trajikomik bir kahraman olarak alınabilir kolayca.
Murtaza romanı, dünya edebiyatının, insanın köpekleşmesine yönelik belki de en dramatik, bir açıdan en trajikomik öykülerinden biri bana göre. Bu yanıyla Murtaza, adı, kahramanına özgülenmiş romanlarımız arasında, Türk yazınının en seçkin örneklerinden biri olmayı önümüzdeki bütün zamanlarda sürdürecek görünüyor.
Dünya yazını da, bu romana hak ettiği yeri verecektir elbet bir gün. Yeter ki, Türk çevirmenler, bilincine varabilsin bunun! Baksanıza Don Kişot da, Murtaza da aramızda yaşamayı sürdürüyor hâlâ! Dünya Don Kişotlarıyla, Murtazalarıyla dönüyor çünkü. Bunları görüp yazabildikleri için de Cervantesler, Orhan Kemaller büyüyor, büyüyor...
İlk planda, kaba çizgilerle tanımlamaya çalıştığım Murtaza'yı roman içinden sahneye çıkarırken, yukarıda belirttiğim bu belirgin çizgileri ile Murtaza'yı ön plana almayı, yani oyunumu romandan ayrı, soyutlamaya karar vermiştim. Daha önceki çalışmalarım, oyun olarak bir, beş değil, daha da çoktur. Hepsinde de romandaki çeşitli tipleri Murtaza'yla birlikte, Murtaza'nın çevresinde, bütün detaylarıyla oyuna sokma çabasındaydım. Bu şimdi göreceğiniz soyutlanmış biçime varırken, değerli tiyatro adamı, dostum Ulvi Uraz'la sıkı bir çalışma birliği kurduk. Karşılıklı uzun tartışmalardan sonra "Bekçi Murtaza" oyunu alabildiğine soyutlanmış bir kişilik kazanarak karşınıza çıkıyor.
Murtaza'yı bu biçimde sunmayı en elverişli bulduk.
Romanımın önsözünde de belirttiğim gibi, yavrusu kuzguna şahin görünürmüş. Takdir sizlerin. (Orhan Kemal, 1969).
Dışardan bakınca insanı güldüren bir tiptir Bekçi Murtaza. Tutkuları onu bir an bile rahat bırakmaz. Sürekli bir kavganın içindedir. Çevresindeki insanlarla, bazı bazı bütün insanlarla ailesiyle, yakınlarıyla, hatta kendisiyle bile boyuna çekişir; kavga eder; inandığı doğrulan kabul ettirmeye ve hemen uygulatmaya savaşır. Çevresiyle bu yüzden zıt düştüğünü görmez mi? Görür, ama aldırmaz. Dediklerinin yüzde yüz doğru olduğuna öylesine inanmıştır ki, ölüm gelse onu yolundan alıkoyamaz. Bütün dünyaya savaş ilân etmiş bir Don Kişot'tur o.
Bu kişiliğiyle Murtaza alkışlanmaya değer, yüce biri gibi görünür. Günümüzde az rastlanır türden bir idealisttir. Özveriyle çarpışır; karşılığında hiçbir şey beklemez. Daha doğrusu "âmirleri"nin bir iki tatlı sözüyle dünyaları kazanmış kadar duygulanır; mutlu olur. Ama Murtaza'nın kişiliğinde öyle bir nokta vardır ki, onun gerçekten bir kahraman, çağdaş bir kavgacı olmasını önler, önce Murtaza bütün gerçeklere gözünü yummaktadır. Toplumun, toplumda geçerli olan düzenin yanında yer alanların ona empoze ettiği kalıpları kör değneğini beller gibi bellemiştir bir kez. İnsanları en kaba çizgilerle iki ana bölüme ayırmıştır: Zenginlerle yoksullar.. Bütün zenginler, okumuşlar, kravatlılar iyi, çalışkan, Tanrı'nın sevgili kulları, dolayısıyla da onun "âmirleri"dir. Murtaza kendini onlara adamıştır.
Burada içinden çıktığı toplum katını küçümseyip kendi çevresinin kişilerini horlayan yığınla insanın Murtaza'da somutlaşmasını izleriz. Murtaza kendinin de yoksul olmasına aldırmaz görünür. O öteki yoksullar gibi değildir çünkü. Onlar gibi olmadığına inanmak zorundadır. Onun için de elbise, kahramanlık, soylu atalar gibi yoksulluğunu unutturacak değer yargılarının arkasına sığınır.
Romandaki Murtaza, sonuna kadar uyuyacaktır. Hayallerinin ardarda yıkıldığını görür; acılar içinde kıvranır, trajik bunalımlar yaşar; suçu gene de kendi dışındakilerde arar. Orhan Kemal İle Ulvi Uraz'ın sıkı işbirliği sonunda ortaya çıkan Murtaza ise birdenbire gerçeği görür. Silkinir. Ömrü boyunca uyuduğunun bir anda farkına varır. Oyun da burada sona erer. Bundan sonra Murtaza ne yapar bilinmez. Büsbütün yıkılır mı? Yoksa o inatçı, o dik kişiliğiyle bu kez doğru bir kavgaya mı başlar?... Ama bir umut kapısı açılmıştır hiç olmazsa.
Eser romandan oyun haline geçerken fazlalıklarından arınmış, daha yalın, daha vurucu bir nitelik kazanmış. Sahneye koyuşta da aynı yakınlığı görüyoruz. Ne var ki seyirci böyle yalın, böyle düz bir gösteriyi, alışkanlıklarından kurtulup beğenir mi, sorusu ortaya çıkıyor. Oysa bu olumlu ve başarılı oyunlaştırma, sahnede de gösteri zenginliğiyle tamamlansaydı, geniş bir seyirci kitlesi üzerinde çok daha etkili olurdu. (S. Günay Akarsu / Milliyet, 16.10.1969).
Murtaza'ya gelince, ilk kez bundan on yedi yıl önce yayımlanan bu roman, gerçi yazarın en iyi yapıtlarından biri sayılamaz, ama romanın ekseni olan Bekçi Murtaza, usumuzun kolayca inandığı, sevdiği, aşırı davranışlarını hoşgörüyle karşıladığı, fakat asla gülünçleştirmediği bir tiptir. Sahnedeki Murtaza ise, kâğıttaki Murtaza'nın çok kaba bir karikatürü olup çıkıvermiş. Bunda, sahneye koyucu - yorumcu - başoyuncu Ulvi Uraz'ın da tutumu var ya, asıl Orhan Kemal'in kendisi sapmış bence ilk portreden; Murtaza'sını bir ruh hastası, üstelik bir işveren kölesi haline sokuvermiş. Bunun dışında, iyi romancıların iyi oyun yazarı olamadıkları konusundaki genel kuralın, Orhan Kemal'i de kapsadığını görüyoruz. Çünkü romanda geçmiş şeyleri birisi anlatır bize, ama tiyatroda anlatıcı aradan çekilir, şimdi geçeni biz görürüz, biz duyarız, biz değerlendiririz. Yapıtın en zayıf yanı da burası zaten. Birinci Perde boyunca süren Ulvi Uraz'ın bıktırıcı monologu, romancının ağzından Bekçi Murtaza'yı betimliyor, betimlemekle de kalmıyor, giderek iyiden iyiye öyküleştiriyor.