SES HARF HECE

İlköğretim öğrencileri, lise öğrencileri, dersane öğrencileri işte sizin yeriniz...
Cevapla
Kullanıcı avatarı
Fatma Anne
Forum Annesi
Forum Annesi
Mesajlar: 458
Kayıt: 29 Eyl 2006 [ 13:43 ]

SES HARF HECE

Mesaj gönderen Fatma Anne »

SES
İnsan gırtlağındaki ses kirişlerinin titreşimlerinden meydana gelir. Bütün varlıkların çıkardıkları sesler ve gürültüler, dilbilgisinin konusu değildir. Dilbilgisi, konuşmada yer alan insan seslerini inceler. Ses amaca uygun olarak biçimlenir. O nedenle dilin en yalın ögesidir.

HARF
Konuşmadaki seslerin yazıdaki ifadesine harf denir. Türkçemizde 29 harf vardır.

ALFABE
Bir dildeki harflerin tümünün oluşturduğu topluluğa alfabe denir.

Yeni Türk Alfebesi 1 Kasım 1928 tarihli bir yasayla kabul edilmiştir.

Türkler aşağıdaki alfabeleri kullanmışlardır.


Göktürk Alfabesi
Uygur Alfabesi
Arap Alfabesi
Yeni Türk Alfabesi (Latin Alfabesi)

HARF ÇEŞİTLERİ

Yazılışlarına Göre Harfler

Büyük Harfler A, B, C, ..., Z
Küçük Harfler a, b, c, ..., z

Söylenişlerine Göre Harfler

Ünlü (Sesli) Harfler
Ünsüz (Sessiz) Harfler

TÜRKÇE SÖZCÜKLERİN HARFLERLE İLGİLİ ÖZELLİKLERİ

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yanyana bulunmaz. Yanyana iki ünlüsü bulunan sözcükler yabancı kökenlidir. Şiir, saat, kooperatif gibi.
Türkçe sözcüklerin köklerinde ikiz ünsüz bulunmaz. Hürriyet, şiddet gibi.
Türkçe sözcüklerin ilk heceleri yanyana iki ünsüzle başlamaz. Tren, gram, spor gibi.
Düzeltme işareti olan sözcükler Türkçe değildir. Dilimize Arapça ve Farsça'dan girmişlerdir. Kâmil, kâse gibi.
j sesi ile oluşan sözcükler Türkçe değildir. Jale, jilet ajans gibi.

VURGU

Sözcükte vurgu

Sözcükte, hecelerden birinin daha sert, daha baskılı söylenmesidir.
Sokakta, kapı, anahtar

Türkçe sözcüklerde vurgu, genellikle son hecede bulunur. Ancak, kimi yer, kişi, zarf, ünlem ve bileşik sözcüklerde, vurgu baştaki ya da ortadaki hecelere kayabilir.
İstanbul, Aydın, teyzem, binbaşı

Bir heceli sözcüklerde vurgu yoktur. Ayrıca olumsuzluk eki -me ve soru eki -mi vurgu almaz.

Cümlede vurgu

Cümlede amacı belirten, anlamca en önemli sözcüğün, diğerlerinden daha güçlü, daha baskılı söylenmesidir.

Cümlenin vurgulu sözcüğü genelde yüklemden önceki sözcüktür. Ancak, yüklemden uzak düşmüş öznenin virgülle ayrılması halinde özne, vurgulu sözcük olabilir.

Ünlüler-Tanım

Türkçe'de 8 tane ünlü harf vardır:

a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlü harflere sesli harfler de denir. Ünlü harfler dilin, dudağın ve ağzın durumuna göre sınıfllandırılabilir.


Dilin durumuna göre
Kalın ünlüler a, ı, o, u
İnce Ünlüler e, I, ö, ü
Dudakların durumuna göre
Düz ünlüler a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler o, ö, u, ü
Ağzın durumuna göre
Geniş ünlüler a, e, o, ö
Dar ünlüler ı, I, u, ü
Ünlü harfler aşağıdaki özelliklere sahiptir:


Ağızdan hiçbir takıntıya uğramadan çıkarlar.
Tek başlarına söylenirler ve hece olabilirler.
Her hecede bir ünlü harf vardır.

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe sözcüklerin ilk hecelerindeki ünlü harf, ince ünlü olursa; ondan sonra gelen hecelerin ünlüleri de ince, kalın olursa öteki hecelerinki de kalın olur. Bu sözcüklerdeki ünlü harflerin benzeşmesine büyük ünlü uyumu denir.

Yani, ilk hecesinde a, ı, o veya u harflerinden biri varsa izleyen hecelerde de a, ı, o veya u gelmelidir. e, i, ö veya ü harflerinden biri varsa izleyen hecelerde, i, e, ö veya ü bulunabilir.

Sözcük Ünlü Harfler
Eskişehir e, i, e, i
Lehçe e, e
Konuşma o, u, a

Tek heceli sözcüklerde ünlü uyumu kuralı aranmaz.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI SÖZCÜKLER

Yabancı kaynaklı sözcüklerde büyük sesli uyumu bulunmayabilir. Otomobil, alfabe, kitap gibi.
Bileşik sözcüklerin bazılarında da büyük ünlü uyumu bulunmaz. Akdeniz, ilkokul gibi.
Zamanla değişikliğe uğramış bazı Öztürkçe sözcükler bu kuralı bozabilir. Kardeş, anne gibi.
Sonuna -yor, -ken, -ki, -leyin, -imtrak ekleri gelen bazı sözcükler bu kurala uymazlar. Koşarken, yeşilimtrak, geliyor gibi.

Küçük Ünlü Uyumu

Bir sözcükteki ünlü harflerin düz ya da yuvarlak oluşları temeline dayanır. Bu kurala göre sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, I) varsa izleyen hecelerdeki ünlüler de düz ünlü (a, e, ı, i) olmalıdır. Eğer ilk hecedeki ünlü yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) ise izleyen hecelerdekiler ya dar yuvarlak ünlü (u, ü) veya düz geniş ünlü (a, e) olmalıdır.

Dolayısıyla, küçük ünlü uyumunun en önemli özelliği sözcüğün ilk hecesi dışında yuvarlak geniş ünlülerin ( o, ö ) bulunamamasıdır. Örneğin tümör, paydos gibi sözcükler bu kurala uymamaktadır.

Bu kurala göre a, e, ı, i harflerinden sonra a, e, ı, i; o, ö, u, ü harflerinden sonra a, e, u, ü gelir.


Sözcük Ünlü Harfler
Kitap i, a
Kalem a, e
Kedi e, i

Ünsüzler

Ünsüzler-Tanım

Türkçe'de 21 ünsüz harf bulunur:

b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z


Ünsüz harflere sessiz harfler de denir. Ünsüzler sert ve yumuşak oluşlarına göre sınıflandırılabilir.


Sert ünsüzler f, ç, h, k, p, s, ş, t
Süreksizler ç, k, p, t
Sürekliler f, h, s, ş, f
Yumuşak ünsüzler b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Süreksizler b, c, d, g
Sürekliler ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Ünsüz harfler aşağıdaki özelliklere sahiptir:

Tek başlarına okunamazlar.
Bir ünlü yardımıyla söylenebilirler.
b, c, d, g ünsüzleri sözcük sonlarında bulunmazlar. Bunların yerine sertleri olan p, ç, t, k ünsüzleri kullanılır.

Kelime Sonu Ünsüzleri

Türkçe kelimelerin sonlarına yumuşak süreksizler (b, c, d, g) bulunmaz. Yerlerine bunların sertleri (p, ç, t, k) gelir.


Yanlış Doğru
Kitab Kitap
Topac Topaç
Devled Devlet
Toprag Toprak
Anlam farkları nedeniyle bazı sözcükler bu kurala uymayabilir : At ve ad, saç ve sac
Batı kökenli sözcükler ve ekler g ile biter : gong, pedagog ... gibi

Yumuşak Süreksizlerin Sertleşmesi

Sonu p, ç, t, k, s, ş, h, f sert ünsüzleri ile biten sözcüklerden sonra c, d, g ile başlayan ek gelirse sözcük sonundaki c, d, g ünsüzleri sertleşerek sırasıyla ç, t, k olur.


Ek Alacak Sözcük Ek Ek Almış Sözcük
Ağaç -da Ağaçta
Sabah -dan Sabahtan
Kiriş -ci Kirişçi
Sus -gun Suskun
Ünsüz benzeşmesinde b ile başlayan ek yoktur.

Sert Süreksiz Yumuşaması

Sözcük sonlarındaki ç, k, p, t ünsüzleri, kendilerinden sonra ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşar.


Harf Yumuşamış Hali Örnek
p b dolap - dolaba
ç c topaç - topaca
t d sanat - sanadı
k g, ğ yemek - yemeği
Gezmek, görmek, yapmak,... gibi sonu -mek ya da -mak ile biten eylem adlarının sonundaki k iki ünlü arasında kalınca ğ değil y olur. Gezmeye, bakmaya gibi.

Ses Yapısıyla İlgili Özellikler

Hece

Ağzımızdan bir çırpıda, bir solukta çıkan ses ya da ses topluluklarına hece denir.

HECENİN YAZILIŞI
Bir bütün halinde çıkarılan, iki parçaya ayrılamayan hece, yazıda da parçalanamaz. Satır sonuna tamamı sığmayan sözcük, ancak heceler arasında bölünerek sonraki satır başına yazılır.

HECE SAYISI
Türkçe'de bir hece içinde en az bir, en çok dört ses (harf) bulunur. Her hecede bir ünlü (sesli) harf vardır. Harf sayısına göre hece türleri aşağıda örneklenmiştir:

Hece Hece Çeşidi_______ Ses Sayısı
o ünlü 1
bu ünsüz, ünlü 2
al ünlü, ünsüz 2
kök ünsüz, ünlü, ünsüz 3
alt ünlü, ünsüz, ünsüz 3
dört ünsüz, ünlü, ünsüz, ünsüz 4

Ulama

Sessizle biten bir sözcükten sonra sesliyle başlayan bir sözcük gelirse, bu iki sözcüğün birbirine bağlanarak söylenmesine ulama denir.

''İşe giderken onu gördüm.'' cümlesinde ''giderken'' ve ''onu'' arasında ulama vardır.


Noktalama işaretleri ulamayı önler. Örneğin ''Ahmet, eve geç gelecekmiş.'' cümlesinde ''Ahmet'' ile ''eve'' sözcükleri arasında ulama yoktur. Ulama, sadece söyleyişte olur; yazılışta olmaz.

Kaynaşma

Ünlü harfle biten bir sözcüğe yine ünlü harfle başlayan ek getirildiğinde, bu iki harfin arasına y, s, ş, n harflerinden birinin girmesine kaynaşma, bu harflere de kaynaştırma harfleri denir.

Kaynaştırma harfleri

İsim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan ekini sözcüğe kaynaştırır.

Kapının kolu
Evin penceresi

İsimlerde, hal ekleri arasında kullanılır.

Resmini
Pencereyi

Üleştirme sıfatı türetilirken kaynaştırıcı olurlar.

İkişer
Altışar

Hece Düşmesi

Türkçe'de bazı sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek aldıklarında, sözcüğün son hecesindeki ünlü harf düşer. Buna ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denir.


Örnek______ Ses Düşmesi
Alın-ı Alnı
Ağız-ına Ağzına
Sabır +etmek Sabretmek
Ne +için Niçin
Posta+hane Postane
Hece düşmesi en çok şu durumlarda görülür:


Organlarımızın adı olan bir çok kelime, sesli ile başlıyan bir ek aldığında, ikinci hecesindeki sesli düşer. Örneğin ağ(ı)zını/ağzını, bur(u
)nunu/burnunu, kar(ı)nını/karnını, göğ(ü)sü/göğsü, ağ(ı)zı/ağzı gibi.
Dilimize Arapça'dan gelmiş bazı kelimeler, sesli ile başlayan bir ek aldıklarında, hece düşmesine uğrarlar. Örneğin ak(ı)lını/aklını, fik(i)ri/fikri, öm(ü)rün/ömrün, res(i)me/resme, keş(i)f/keşfin gibi

Bazı fiil kökleri de ek aldıklarında hece düşmesine uğrarlar. Örneğin ay(ı)rılmış/ayrılmış, çev(i)rildi/çevrildi, dev(i)rilen/devrilen gibi.

Ses Türemesi

Yardımcı fiille yapılan bazı bileşik sözcüklerde ses türemesi olabilir.

Halloldu
Zannetmek
Hissetmek


Bazı sözcükler, küçültme eki alırken araya bir ünlü harfin girmesiyle türemiş olurlar.

Azıcık
Öpücük

Ses türemesiyle ilgili olarak aşağıdaki örnekler de verilebilir:

Yapayalnız
Kediyi
Evini

Ses Değişmesi

Dilde kendiliğinden ya da bir etkenle, bir sesin başka bir sese dönüşmesi olayına ses değişmesi denir.


idi, imiş, ise ve ile kelimeleri, ünlüyle biten kelimelerle birleşirken ön sesleri i, y harfine dönüşür. Diğer sesleri, ünlü uyumuna göre değişir.

Burada - idi buradaydı
İyi - imiş iyiymiş
Oldu - ise olduysa
Saygı - ile saygıyla
Arapça kökenli kimi sözcükler de yardımcı fiilerle birleşirken hece düşmesi ve ses değişmesine uğrar. ''Keşif etmek'' için ''keşfetmek''; ''kayıp oldu'' için ''kayboldu'' gibi.



Kullanıcı avatarı
zulfikar22
Acemi Üye
Acemi Üye
Mesajlar: 3
Kayıt: 09 Eki 2006 [ 14:21 ]

Mesaj gönderen zulfikar22 »

eline sağlık

Cevapla